नवरात्र विशेष _ भवानी, चंडिका आणि महिषासुर मर्दिनीचा जागर

चांदा ब्लास्ट प्रतिनिधी. अतुल कोल्हे

        यौवनाश्व राजाच्या पोरानिक संदर्भापासून सुरू होणाऱ्या या शहराचा इतिहास आज औद्योगिकरणापर्यंत येऊन पोहोचला आहे. येथे मात्र प्राचीन मंदिराची काही कमी नाही. ऐतिहासिक महाकाय लाभलेल्या भद्रावती शहरात माँ भवानी, चंडिका माता आणि भद्रगिरी टेकडीवरील महिषासुर मर्दिनी या देवीचे अतिशय पुरातन मंदिर या ठिकाणी असल्याने नवरात्रीच्या काळात शहरात अतिशय उत्साहाचे वातावरण असते या काळात गुप्तगन तिन्ही मंदिरात दर्शनासाठी गर्दी करीत असल्याने ही मंदिर विशेष करून महिलांनी बोललेली असते.

माँ भवानीचे पौराणिक मंदिर

        भद्रनाग मंदिराच्या उत्तरेस आणि जुन्या प्राथमिक आरोग्य केंद्र परिसरात भवानी मातेचे अति प्राचीन मंदिर आहे. या मंदिराकडे पूर्वीच्या काळात दुर्लक्ष झाल्याने ते दगड मातीने पूर्णतः बुजले होते. वयोवृद्ध लोकांना या ठिकाणी भवानी मातेचे मंदिर असल्याचा भास होता. शहरातील एका महिलेला स्वप्नात संकेत देणारी मूर्ती प्रत्यक्षात सापडली येथील काही भाविकांनी स्वयंप्रेरित होऊन खोदकाम करून ती मूर्ती मोकळी केली.. या खोदकामात सण 1994 ला माता भवानीची सहा फुटाची बसलेली मूर्ती आढळून आली. मूर्तीच्या दहा भुजा पैकी काही भुजा खंडित झालेल्या व आसनाखाली आडव्या अवस्थेतील प्रतिमा, मूर्तीच्या डोक्यामागे सूर्य चक्र अशा अवस्थेत काळ्या दगडाची ही मूर्ती आहे. तेथे मस्तकन्या, हनुमान, आदी देवांच्या तर दुसऱ्या गाभाऱ्यात महादेवाची पिंड आहे. समोरील भागात सभामंडप असून तेथूनच मंदिरात प्रवेश होतो. याच सभा मंडपाच्या बाहेरील भागात एक भुयारी मार्ग आहे. तो थेट चंद्रपूरच्या माता महाकाली मंदिरात जात असल्याचे जुने जाणकार मंडळी सांगतात. एकेकाळी एका भाविक भक्ताने या भुयारातून एक खंडी ( 40 ) शेळ्या सोडल्या त्या शेळ्या पैकी एक शेळी महाकाली मंदिरापर्यंत पोहोचली. या मार्गातून अनेक मार्ग असल्याची आख्यायिका आहे. मात्र हा भुयारी मार्ग अस्तित्वात आहे किंवा नाही कडू शकत नाही.

चंडिका मातेचे हेमाडपंथी प्राचीन मंदिर

          जैन धर्मियांचे सुप्रसिद्ध श्रीकेसरीया पार्श्वनाथ मंदिराच्या मागच्या भागाला चंडिका मातेचे हेमाडपंथी पौराणिक मंदिर असून ते 16 कोरीव खांबावर उभे आहे. या मंदिराच्या आवारात उत्तरेला एक लहानसे तलाव असल्याने मंदिराचा परिसर नयनरम्य झाला आहे. मंदिर परिसरात अनेक भग्नमूर्ती चे अवशेषही दिसून येतात. हे मंदिर पुरातत्व विभागातर्फे संरक्षित असून ते भद्रावतीच्या दक्षिण-पूर्व दिशेला असून पश्चिममुखी आहे. हे मंदिर शेकडो वर्षापूर्वीचे असावे कारण इसवी सन 1900 च्या प्रथम दशकांत चंद्रपूरचे कॉस्टिश मिशनरीचे पादरी फेरफटका मारीत असताना हे मंदिर दिसले असल्याचा काही ग्रंथात उल्लेख आहे. हे मंदिर मोठ्या घडीव अशा दगडांनी बांधलेले असून मंदिरासमोर प्रशस्त असा चबुतरा आहे. त्यावर चार स्तंभ देखील आहे. हे मंदिर बऱ्यापैकी मोठे असून सभागृह आणि गर्भगृह असे या मंदिराचे दोन भाग आहेत. गर्भगृहात सहा फुटाची अखंड व उभ्या अवस्थेत असलेली चंडिका मातेची अतिशय आकर्षक मूर्ती आहे. नवरात्रीच्या काळात या मंदिरात भाविकांची गर्दी असते या काळात हे मंदिर गजबजले असते मंदिरा शेजारी असलेल्या तलावाच्या पाडीवर रस्त्याला लागून दक्षिणमुखी एक हल्लीच्या काळातील हनुमान मंदिर आहे.

भद्रगिरी टेकडीवरील महिषासुर मर्दिनी

         शहराच्या पश्चिम दिशेला तर पूर्वीच्या विजासन गावाच्या उत्तरेला ढीवर समाजाच्या मालकांचा 52 एकर क्षेत्रात नैसर्गिक वैभव लाभलेले एक तलाव आहे. या तलावाला लागूनच एक लांबच लांब टेकडी आहे. या टेकडीला भद्रगिरी म्हणून प्राचीन काळात ओळखल्या जात असल्याचा उल्लेख पौराणिक ग्रंथात आहे. या टेकडीवरील हेमाडपंथी मंदिर माँ भवानी महिषासुरमर्दिनीची पूर्वाभिमुख मूर्ती आहे.

मंदिराची दर्शनीय बाजू पूर्णतः उध्वस्त झाली होती आणि कळसाचा भागही नष्ट झाल्यासारखा होता काळाच्या ओघात या मंदिराकडे भक्तांचे लक्ष वेधले गेले आणि या मंदिराला व परिसराला चांगले दिवस आले. या पर्यावर पर्वतावर गोट्यांची खान होती. सतत होत असलेल्या तुरुंग स्फोटामुळे मंदिराला अनेक ठिकाणी मोठमोठ्या भेगा पडल्या होत्या. गाभाऱ्यातील वरच्या भागात चक्र काढलेला दगड असून तो सरकविता येतो आणि तिथूनच वर जाण्याचा मार्ग दिसतो. मंदिराच्या दर्शनीय बाजूच्या डाव्या बाजूस गणेश मूर्ती असून काही अंतरावर पाच ५×२ आकाराच्या दगडावर लक्ष्मीची मूर्ती आहे.

टेकडीच्या पायथ्याशी शिला असून त्यावर वेगवेगळ्या सहा मूर्ती कोरलेल्या आहे. मात्र हे सहाही शिल्प नेमक्या कोणत्या देवतांचे आहे हे ओळखता येणे शक्य नाही. विजासं ते देऊरवाडा मार्गावरील जाण्याच्या मार्गावर एका प्रचंड खडकावर कोणीतरी त्रिशूल ठेवलेला असे दिसते त्याच खडकाच्या वरच्या टोकाला एक छिद्र असून त्यातून पाण्याचा प्रवाह वाहत असतो असे जुने लोक सांगतात मात्र सध्या तरी पाण्याचा प्रवाह नाही लोक त्यास गंगा मुख समजून पूजा अर्चा करतात.

गंगा मुखापासून काही अंतरावर रामकृष्णाची मूर्ती असून अस्पष्ट असे शिलालेखही आहे. जवळच एक भुयार तर एक प्रचंड मोठा दगड आहे. त्याला शीतगोटा म्हणून संबोधतात. भवानी व महिषासुरमर्दिनी या दोन्ही देवींच्या मूर्ती एकाच मंदिरात असून समोरच कान्हारा तलाव व आम्रवृक्षाशी अमराई असल्याने येथील दृश्य पाहून मन आनंदित होते. या ठिकाणी वीज आणि पिण्याच्या पाण्याची व्यवस्था व पर्वतावर चढण्यासाठी मार्ग बनवील्याने दर्शनासाठी येणाऱ्या भक्तांची सोय झाली आहे.

नवरात्रीत या तीनही मंदिर परिसरात सुरेख अशी सजावट करण्यात येते. नवरात्रीच्या काळात स्थानिक तथा बाहेरून येणारे भक्त मोठ्या संख्येने दर्शनासाठी येत असल्याने या मंदिराचा परिसर फुलून जातो. या तिन्ही ठिकाणी दरवर्षी दशमीच्या नंतर महाप्रसादाचा कार्यक्रम घेतला जातो हे मात्र विशेष.